Bij het uitbreken van de oorlog ging de 16-jarige Sloveense Albina-Mali-Hocevar bij het verzet, of ‘de partizanen’ zoals dat in Oost-Europa wordt genoemd. Op 17-jarige leeftijd raakte ze in de strijd twee keer gewond, op haar 18e heel serieus in haar gezicht. Ze bleef bij de partizanen en vocht nog twee jaar door, tot het eind van de oorlog. Ze overleed in 1975 en werd tussentijds herhaaldelijk onderscheiden voor dapperheid.
Eind april 1986 kampeerde ik met vrienden in tenten in de bossen tussen Kiev en Charkiv op 250 kilometer van Tsjernobyl. We waren met begeleiding op survivalvakantie en ik was 13 jaar. Het regende in de dichte bossen en de nachtegalen zongen hun mooiste lied. De explosie in de kerncentrale ging volledig aan ons voorbij en het is aan de richting van de wind te danken dat ik er vandaag de dag nog ben.
Wat een lieverd is die Hugo de Jonge toch. Toen hem vandaag gevraagd werd naar de prijsverhogende werking van een toegangstest (Euro 7,50) op een theaterbezoek legde hij uit hoe zijn wereld in elkaar zit: “je hóéft niet naar het theater, je kunt ook een dvd opzetten.”
Dan kun je hem natuurlijk wel gelijk een lul met vingers noemen, maar hij heeft wel een punt. Theater hoeft natuurlijk niet en bovendien geldt die prijsverhoging ook voor dat biertje, de sportschool en die bioscoop.
Ik weet niet welke DVD jullie op gaan zetten, maar ik kies voor de Cross of Iron, waarin Stransky een prima Hugo de Jonge speelt. De onervaren, maar roemzuchtige Stransky wordt meesterlijk neergezet door Maximilian Schell, die in tegenstelling tot Hugo de Jonge wel beschikt over talent, empathisch vermogen en een geweten.
Na de tweede wereldoorlog zat iedereen in het verzet en lagen lintjes en bedankbrieven van Prins Bernhard als bevelhebber van de binnenlandse strijdkrachten voor het oprapen. Die waardering was er niet voor de communisten en de marxisten, de echte harde kern van het gewapende verzet, want zij waren of dood of werden vanwege het uitbreken van de Koude Oorlog als gekkies verguisd.
Het zijn ook de communisten die de enige openbare demonstratie in heel Europa tegen de Jodenvervolging door de nazi’s organiseerden: de februaristaking van 1941 in Amsterdam. Na de oorlog werd deze staking uitgebreid herdacht, maar werd de rol van radicaal links als aanjager en organisator initieel genegeerd en later gemarginaliseerd.
Op de foto zien we Henk Sneevliet, ex-gemeenteraadslid van Zwolle voor de voorloper van de PvdA (1907) en binnen die partij bekend als een orthodox marxist. Henk Sneevliet hielp in de jaren ’20 in China Mao Zedong met de oprichting van de Chinese Communistische Partij.
Eind jaren ’20 kwam hij terug naar Nederland. In de machtsstrijd in de Soviet Unie koos hij in 1927 de kant van Trotski, dus tegen Stalin.
In 1933 kwam hij in de Tweede Kamer namens de door hem opgerichte RSP. Tussen de beroepspolitici kwam de actievoerder snel in een isolement terecht. Hij verliet de Kamer in 1937 en werd gemeenteraadslid van Amsterdam.
In 1940 dook Sneevliet bij de Duitse inval op 10 mei onder. Vanuit zijn onderduikadres werd hij actief in het verzet en schreef hij ondermeer opruiende publicaties onder het pseudoniem Baanbreker. Samen met zijn vrouw werd hij op 6 maart 1942 door de nazi’s gearresteerd.
Samen met zeven kameraden werd hij ter dood veroordeeld. In zijn afscheidsbrief schreef hij: “Voor de zwakken onder mijn naasten gaf ik mijn krachten, ten slotte ook het leven zelf. Meer dan dat heb ik niet.”
Henk Sneevliet werd met zijn kameraden op 13 april 1942 geëxecuteerd bij Kamp Amersfoort, op de plek van De Stenen Man. Tijdens het voltrekken van het vonnis zongen ze De Internationale.
De Koude Oorlog maakte ik mee aan de andere kant van het IJzeren Gordijn, want ik werd geboren in Charkiv in de toenmalige USSR. Charkiv ligt nu in OekraĂŻne, niet ver van de gebieden waar al jaren die burgeroorlog woedt. In de jaren ’80 was ik vaak met mijn gitaar en mijn vrienden op straat te vinden en verdiende ik een deel van mijn inkomen met het zingen van traditionele volksliederen en protestsongs.
Op 24 september 1942 verklaart Hans Albin Rauter, de hoogste SS-er in Nederland, in een schrijven aan Berlijn de joden vogelvrij. Aan de actie om joden te arresteren zullen niet alleen de Duitse politie, NSB’ers en Wehrmacht deelnemen, maar zal ook de Nederlandse politie worden ingezet. Hij belooft Himmler: “Es kann also kein Jude, der nicht priviligiert ist, sich mehr in Holland sehen lassen.’ In zijn brief roemt hij in het bijzonder de eenheden van de Amsterdamse politie: “Sie machen sich in der Judenfrage ausgezeichnet un verhaften Tag und Nacht zu hunderten Juden.”
De speciale eenheiden van Amsterdam en Den Haag werden in 1936 opgericht en beperken na 1940 hun werkterrein niet tot hun gemeenten. Ze zwermen uit over het hele land en verrichten duizenden arrestaties. Vaak op grond van bij de Nederlandse politie binnengekomen berichten.
Betje Boogaard, van een familie in de Haarlemmermeer waar tientallen joden een schuilplaats vonden in 1985 in Vrij Nederland: “Het waren Nederlanders, onthou dat goed, het waren altijd Nederlandse politiemensen die de joden weghaalden. We hebben veel meer last gehad van die Nederlanders dan van de Duitsers.”
Uit: “de zwarte politie” van Bert Huizing en Koen Aartsma
Lege theaters, geen voorstellingen. Als artiest wacht en oefen ik dagelijks 3 tot 4 uur voor het moment dat het wel weer mag.
Ik voel me als een hoogzwangere vrouw die niet mag baren. Een sporter die na de warming up naar huis moet. Als een mens die zijn adem moet inhouden. Alsof iets of iemand de wereld op Pauze heeft gezet.
Ondanks de situatie oefen ik dagelijks vele uren mijn stem en lichaam. Dit traject is niet heldhaftiger dan dat van een kroegbaas die niet open mag, maar wel dagelijks bezig moet zijn met het onderhouden van zijn of haar café, of dat van een museum waar ze de collectie afstoffen zonder dat ze weten wanneer er weer bezoekers komen. We voelen elkaars uitdaging.
Ik ervaar deze uitzichtloze situatie als een uitnodiging om mijn artistieke ziel te ontdekken. Daarom werk ik iedere dag aan mijn creativiteit, focus en voorstellingsvermogen.
Natuurlijk had ik daarnaast ook graag voor een volle zaal gestaan. Om de kwaliteit van ‘Zij zagen Oorlog’ hoog – en het ritme er in te houden, speel ik daarom vier tot vijf keer per maand de gehele voorstelling live voor een lege zaal en een video-stream.
Vandaag is zo’n dag.
Aangezien het door de bekende maatregelen voorlopig nog niet mogelijk is om in een zaal voor publiek te spelen, hebben we onze toevlucht gezocht tot internet-streams. Zij zagen Oorlog wordt tenminste vier keer per maand live gespeeld voor publiek in het buitenland.
Bijzonder aan die voorstellingen is dat een deel van de techniek wordt gedaan door kinderen. Tijdens de afgelopen 4 live-voorstellingen werd de audio (voor de liefhebbers: 63 cues, inclusief veel handmatig faden) verzorgd door een 10-jarig meisje.
Het is 14 februari 1946 en na bijna een jaar als vluchteling riant in Zweden te hebben geleefd zit ik nu bijna een week in een Russisch krijgsgevangenkamp. De situatie is erbarmelijk.
We zijn met ongeveer 2200 gevangenen, waarvan ongeveer de helft lijdt aan eetproblemen. De commandant legt uit dat het kamp zelf zijn voedsel moet verdienen en daarom gevangen als arbeiders uitleent aan bedrijven in de regio. Die betalen voor de productie en als de gevangenen te weinig produceren, wordt er weinig betaald en lijden we honger. De joodse ondercommandant probeert ons gerust te stellen met uitleg dat de Russen door een mislukte oogst zelf niet veel beter eten.
Volgens de Russische commandant is het de koudste dag in het kamp tot dit moment. Sinds de strijd aan het oostfront heb ik het niet meer zo koud meegemaakt als het vandaag is: minus 20 graden Celsius.
De hygiëne is vreselijk. We krijgen een beetje zeep, maar het water is bevroren. In het kamp is geen tandarts, terwijl veel gevangenen opgezwollen tandvlees hebben en bij sommigen de tanden gewoon uit de mond vallen. We krijgen geen kleding en aan de voeten dragen we houten klompen die veelal te klein zijn.
Over dit dagboek:
Luitenant H. Schröder vocht 5 jaar aan het oostfront. Na de Duitse overgave vluchtte hij naar Zweden waar hij als vele andere nazi’s asiel kreeg. Tijdens zijn asieltijd betaalde de Zweedse overheid zijn salaris door en verder verzorgden ze kost en inwoning, vertier en vrouwen en had hij vrij toegang tot post en telefoon. Na internationale druk (voornamelijk vanuit de USSR) besloot Zweden in februari 1946 de nazi’s alsnog uit te zetten, waarna ze in Russische gevangenschap terechtkwamen.
