Sinds 2005 wordt elke 2e zaterdag in oktober de internationale dag van de palliatieve zorg georganiseerd. Veel aspecten daarvan worden ingevuld door vrijwilligers, zoals Oma Rozerood. Dit jaar besteden we op 14 oktober extra aandacht aan de palliatieve zorg en proberen we bewustzijn te vergroten op het medische, sociale, praktische en spirituele vlak van mensen met een levensbeperkende ziekte.
Ik ben ontzettend trots dat ik mijn theatervoorstelling ‘Oscar en Oma Rozerood’ op de dag van de internationale dag van de palliatieve zorg in Apeldoorn mag spelen. En niet één keer, maar twee keer. U kunt daar bij zijn en voelen wat de invloed is van de energie van al die vrijwilligers.
De theatervoorstelling ‘Oscar en Oma Rozerood’ is ontroerend en ontwapenend, zelfs geestig. Het is een prachtige fabel over leven, liefde en liefhebben.
Op vrijdag 29 september speel ik ruim een uur uit mijn avondvullende voorstelling ‘Arum dem Fayer’ in Theater de Stoomfabriek in Dalfsen. Daarin zing ik liederen in ondermeer Jiddisch, Hebreeuws, Ladino, Oekraïens en Nederlands. Ik vertel over de rol van de liederen in mijn leven. Sofia van Veen ondersteunt me en speelt haar circustheateract ‘Eters’. Daarin zingt zij Jiddisch. De optredens staan in het teken van het Loofhuttenfeest.
Ik ben geboren in het oosten van Oekraïne, toen nog onderdeel van de USSR. Over de Joodse afkomst werd thuis gezwegen. Toen een huwelijk een Russische achternaam in de familie bracht was er vooral vreugde. Want dat maakte het leven in de communistische heilstaat een stuk aangenamer. Op mijn 17e ontvluchtte ik met het Joodse deel van mijn familie de Sovjet-Unie en na omzwervingen vond ik mijn thuis in Nederland.
In de theatervoorstelling ‘Arum dem Fayer’ open ik de deur die heel lang gesloten bleef. Het is na het bekroonde ‘Zij zagen Oorlog’ en ‘Oscar en Oma Rozerood’ mijn derde avondvullende programma. En het meest persoonlijke. In ‘Arum dem Fayer’ zing ik de liederen die vroeger thuis achter de voordeur in mijn ziel werden geprogrammeerd.
De 13-jarige Sofia van Veen ontwikkelde voor de talentenjacht ‘Circus got Talent’ de act ‘Eters’ en won daarmee de juryprijs. In de act zingt ze het prachtige ‘Dos bisele shpayz’, terwijl ze op eenwielers boodschappen doet en met behulp van diverse circustechnieken kookt. Het is een race tegen de klok en je weet nooit wie er nog meer aanschuift!
‘Arum dem Fayer’ en ‘Eters’ zijn te zien op 29 september om 16:00 uur in Theater de Stoomfabriek, Koninginneplein 2 in Dalfsen. De zaal is open vanaf 15:30 uur en toegang is gratis.
Ze werd geboren in het jaar dat Stalin, na de dood van Lenin, in de USSR de macht grijpt. En ze overleed eergisteren in het Rusland onder Poetin. Mijn oma was de vleesgeworden veerkracht, een baken van optimisme en mentaal scherp tot de laatste adem.
Ze woonde haar hele leven in haar geliefde stad Sint-Petersburg. In de winter woonde ze in een appartement in de stad, in de zomer in haar buitenhuis. Ze trouwde er en kreeg er één kind. Slechts één keer reisde ze naar het buitenland: voor mijn huwelijk in 2005. Ze overleed thuis en werd uiteindelijk net geen 100 jaar oud.
Mijn oma overleefde de tweede wereldoorlog in het toenmalige Leningrad. Ze maakte de belegering van 900 dagen in de stad mee. Ze hielp bij het bouwen van de verdedigingswerken en beschermde de stad in de nacht tegen brandbommen. In dit artikel schrijf ik daar iets meer over.
Haar wijsheid en haar verhalen over die verschrikkelijke oorlog zorgden ervoor dat ik de theatervoorstelling “Zij zagen Oorlog” maakte. Ze maakte in die 900 dagen gruwelijke dingen mee. Ze zag ook wat mensen elkaar aandeden in de strijd om te overleven. Oorlog is niet zwart of wit, het is gewoon mensenwerk.
Ze wordt komende week begraven in haar geliefde stad. Ik ben daar helaas niet bij, vanwege mijn vlucht ooit uit de USSR en mijn activiteiten nu voor Oekraïne in Nederland. Er is een risico dat ik bij in-reizen wordt opgepakt en de Nederlandse overheid kan (logischerwijs) mijn veiligheid dan niet garanderen.
Wat blijft zijn de herinneringen, zoals in bijgaande foto’s en deze film over haar appelboom.
Ook in 2023 en 2024 speel ik ‘Zij zagen Oorlog’ om geld in te zamelen voor Oekraïne. In samenwerking met MyZwolle werken we aan de heropbouw van Lukashivka, een dorp tussen Kiev en de Russische grens. De eerste voorstellingen spelen we in samenwerking met het Apostolisch Genootschap en zijn in Harderwijk en Nijmegen. 100% van de opbrengsten van de voorstellingen komt tegen goede aan de wederopbouw van Lukashivka.
Over Lukashivka
Kiev ligt op 250 km van de grens met Rusland en halverwege vind je Lukashivka. Toen Rusland in februari 2022 Oekraïne binnenviel was de aandacht gericht op de grote steden, zoals Tsjernihiv. De lokale bevolking dacht dat de oorlog aan de kleine dorpen voorbij zou gaan en vluchtte massaal het platteland op. Het aantal inwoners van Lukashivka groeide van 290 inwoners voor de oorlog tot bijna 1000.
Het Russische leger liet het platteland niet links liggen, maar viel met veel geweld het dorp binnen. In de historische kerk bouwde ze bovendien haar regionale hoofdkwartier.
Ze hielden vreselijk huis in het dorp. Mensen werden opgepakt en gemarteld. Huizen en boerderijen werden eerst geplunderd en daarna vernietigd. Dat lot onderging ook de school, het buurthuis en de kerk.
Na 30 dagen werd de Russische agressor verdreven. Wat bleef was een vernietigd dorp, ontdaan van haar spirituele en educatieve hart.
Voor MyZwolle zamelen we geld in voor de herbouw van een gemeenschapshuis. Een plek om samen te komen, om samen te leren en muziek en theater te maken. Een gemeenschapshuis voor iedereen, in een vrij en vredig Oekraïne.
Veel mensen verbazen zich over de uiteenlopende rollen die ik speel en zo kort achter elkaar. Zelfs door elkaar, zoals bij mijn theatervoorstelling Oscar en Oma Rozerood. Dat is ook zo. Maar acteren is mijn werk, want Ksenia is actrice.
550 kilometer voor 420 minuten optreden
Afgelopen weekend speelde ik op vrijdag ‘Zij zagen Oorlog’ in het Nationaal Onderduikmuseum in Aalten. Op zaterdag speelden we voor het eerst ‘Een Poppenhuis’. En zondag speelde ik drie keer 45 minuten uit mijn muziektheatervoorstelling ‘Arum dem Fayer’. De rollen zijn heel verschillend, maar ik heb daar een serieuze opleiding voor genoten en train er iedere dag voor.
Vakmensen leren iedere dag
Maar dat is niet anders voor een timmerman of vrachtwagenchauffeur. Als je iemand een kozijn ziet plaatsen, dan lijkt het zo simpel. Maar als je het een keer zelf probeert dan begrijp je hoe complex het is om bv een deur goed af te hangen. Geen situatie is hetzelfde. Ook al die vakmensen leren iedere dag bij.
Ik heb veel hulp
Aan een nieuw stuk werk ik ruim een jaar voordat ik het voor het eerst speel. Ik moet één worden met de karakters en hun emoties. Bovendien moet ik de situatie waarin het speelt begrijpen en voelen. Alleen dan kan ik dat geloofwaardig spelen en kan ik ook snel wisselen tussen situaties en karakters.
En ik doe het allemaal niet alleen, want ik heb een regisseur die me helpt. En een zangcoach, diverse taal-adviseurs en bewegingsdocenten. Een componist maakt alle muziek voor me, op maat. Daarnaast doe ik in losse gevallen vaak een beroep op andere specialisten zoals bijvoorbeeld historici en literatuurwetenschappers. In een weekend maak ik vaak veel kilometers en ik ben heel blij dat ik zelf niet meer hoef te rijden.
Verplicht aan al die vrijwiligers
En tot slot speel ik bijna altijd op locaties die in de lucht worden gehouden door vrijwilligers. Dat geldt voor alle musea, theaters en festivals. Zonder die mensen die vrijwillig hun tijd investeren zouden al die nuttige plekken niet bestaan en zou de bezoeker niet kunnen genieten van mijn theater, muziek en voorstellingen. Aan al die vrijwilligers en mensen die me helpen, ben ik het verplicht om mijn werk als acteur te doen en wel zo goed mogelijk.
Vrijheid begint pas als iedereen gelukkig is. De woorden zijn van de jonge Nadja, die in Leningrad woont en filmster wil worden. Mijn Russische oma zou ze ook gezegd kunnen hebben. De tweede wereldoorlog maakt een einde aan Nadja’s ambitie. De stad wordt omsingeld en uitgehongerd. Nadja overleeft het niet. Haar jeugdvriend Boris Makarenko redt haar dagboek en deelt de inhoud met Jaap ter Haar die daar het aangrijpende jeugdboek “Boris” op baseert.
Mijn oma overleefde 900 dagen Leningrad
Mijn Russische oma was 17 toen de oorlog uitbrak. Ook zij maakte de belegering van Leningrad mee. Zij beleefde vreselijke dingen, maar overleefde de oorlog. Ze is inmiddels bijna 100 en woont nog altijd in de stad die haar zo lief is en die we nu kennen als Sint-Petersburg.
Mijn oma woonde en werkte de gehele oorlog in die grote stad Leningrad. Eerst moest ze loopgraven helpen aanleggen. En bunkers bouwen. Daarna werd ze ingedeeld bij de brandweer. Iedere nacht liep ze op daken van belangrijke gebouwen met een riek en een emmer zand. Het was haar taak om niet ontplofte brandbommen van het dak te wippen, zodat ze beneden geruimd konden worden. De stad lijdt 872 dagen honger. Er overlijden miljoenen mensen. De laatste 200 dagen van de oorlog moet mijn oma lijken naar de crematoria brengen om plagen te voorkomen. Ze zag wat mensen elkaar aandeden om die barre tijd te overleven.
Boris van Jaap ter Haar
Tot de Russische inval in Oekraïne bezochten we haar jaarlijks. We reisden veelal met de trein. Dan namen we in Talinn de veerboot naar Helsinki. Daar pakten we de hogesnelheidstrein naar Sint-Petersburg. Tijdens de reis van 2009 las mijn man “Boris” voor aan mijn dochter en mij.
In hotelkamers, op de veerboot en in treinen beleefden we de aangrijpende avonturen van Boris en Nadja. Het maakte diepe indruk op ons. In de stoptrein naar haar huisje net buiten Sint-Petersburg lazen we huilend het slot en aan de laatste zin denk ik vaak terug: Wat hebben we aan onze vrijheid als we moeten leven in haat?
Voor mijn beide oma’s
De theatervoorstelling ‘Zij zagen Oorlog’ is opgedragen aan mijn beide oma’s die in de USSR de tweede wereldoorlog overleefden. Mijn Joodse oma uit Charkiv kon tot haar dood het Duits niet horen. Mijn Russische oma uit Leningrad heeft het grootste mededogen met de Duitsers.
In Nederland maakte ik kennis met de tweede wereldoorlog in West-Europa toen mijn man Oorlogswinter van Jan Terlouw voorlas aan onze dochter en mij. Het verhaal over de 16-jarige Michiel toont alledaagse situaties in tijd van oorlog. Meesterverteller Terlouw maakte met Oorlogswinter diepe indruk op me en ik was ontroerd dat ik hem in Zwolle de hand mocht schudden.
Leven in Nederland ging zijn gangetje
In de USSR groeide ik op met verhalen over de Grote Patriottische Oorlog, zoals die verschrikking in de Sovjet-Unie heet. Dat waren niet alleen heldenverhalen en propaganda. Er zijn ook hele goede verhalen geschreven door geweldige Sovjet-schrijvers. Schrijvers die niet onderdoen voor Jan Terlouw, zoals Boris Polevoy en Lev Kassil.
Het boek Oorlogswinter leerde me het verschil tussen de oorlog in West-Europa en die in het oosten. Tijdens de bezetting ging het leven hier in Nederland eigenlijk gewoon zijn gangetje. Winkels waren open, net als cafés en scholen. Het was niet zoals voor de oorlog, maar er was een min of meer normale omgang tussen de Duitse bezetter en het Nederlandse volk.
Totale vernietiging in het oosten
Hoe anders was dat in de Sovjet-Unie! In bezet gebied bestond geen relaxed leven. Er was geen normale relatie tussen de bevolking en de bezetter. Winkels, cafés en scholen waren niet open, omdat hele dorpen werden platgebrand.
Waar openlijke strijd in Nederland na de meidagen van 1940 verdween, bleef het bezette gebied in de Sovjet-Unie een strijdtoneel. Het aanvalsfront schoof weliswaar steeds meer op naar het oosten, maar het achterland bleef belangrijk voor voorraden. Om die wegen en spoorlijnen te beschermen tegen die ruim 100.000 Sovjet-verzetstrijders (partizanen) zetten de nazi’s SS-eenheden in, die met extreem bruut geweld optraden tegen de lokale bevolking. Nederland herdenkt terecht de razzia van Putten. In de Sovjet-Unie heeft elke streek zo’n moordpartij herhaaldelijk meegemaakt. Dat maakt dat er in het oosten van Europa heel anders over de tweede wereldoorlog wordt gedacht dan hier in het westen.
Ervaringen Oost-Europa ondergewaardeerd in het onderwijs
Dat verschil in beleving en de effecten daarvan is in het onderwijs in Nederland ondergewaardeerd. Hier kijken we liever naar Amerika, dan naar de grote landen in Europa. We hebben meer interesse in de voorrondes van de Amerikaanse presidentsverkiezingen, dan in de actuele relatie tussen Duitsland en Rusland. Of tussen Polen en Rusland. Ogenschijnlijk onschuldige uitspraken van Westerse politici leiden daardoor gemakkelijk tot pijn, verdriet en woede in Oost-Europa.
In 2020/2021 maakte ik een theatervoorstelling over dat verschil. Naar Berlijn heet de muziek-theatervoorstelling die het verhaal vertelt vanuit het oogpunt van de mens op straat. Het is een voorstelling over de gruwelen van oorlog en de impact ervan op gezinnen en families. Dat bepaalt vandaag nog de geest van types als Poetin en mensen die hem – ondanks alles – nog steunen, maar ook die van onze NAVO bondgenoten in Polen en Hongarije.
Theatervoorstelling Naar Berlijn werd geboren …. en gecanceld
Op zoek naar een goede vertelvorm deed ik een serie try-outs in corona-tijd. Een toertje dat begon in het Zwolse Café In de Buurt, dat ik voor de gelegenheid mocht ombouwen tot een klein theater. Toen de voorstelling eind 2022 gereed was, hing oorlog tussen Rusland en Oekraïne in de lucht en stelde ik de première van Naar Berlijn uit.
Ik archiveerde de voorstelling Naar Berlijn toen Rusland de oorlog met Oekraïne begon. Niet omdat het thema onbelangrijk is. Het tegendeel is waar. Maar nu het geboorteland van mijn vader dat van mijn moeder (en mij) aanvalt, kan ik zo’n voorstelling emotioneel niet aan.
Toch moet het een keer verteld worden. Want wat daar in (en rond) de jaren ’40 gebeurde vormt generaties Russen, Wit-Russen en Oekraïners. De ellende in West-Europa is internationaal erkend. De totale vernietiging in met name de USSR wordt nog weleens gebagatelliseerd. Dan wordt er bijvoorbeeld gesteld dat een mensenleven in de Sovjet-Unie geen waarde heeft. Hoe denk je dat zo’n oordeel overkomt bij alle families die mensen verloren hebben? Nederland kende één hongerwinter, het Europese deel van de Sovjet-Unie leed 4 jaar honger.
Op vrijdag 26 mei speelt mijn dochter Sofia van Veen op Festival Tussenland in Ter Pelkwijkpark in Zwolle om 19.00 uur de openingsact “Eters” voor het wereldberoemde duo Juggling Tango. Ik begeleid haar daarbij op gitaar. Plaats van handelen is het hoofdpodium, of te wel de Circuspiste Wijzonol.
In ETERS krijgt Sofia plotseling bezoek. Ze gaat naar de markt om boodschappen te doen, kookt een maaltijd en dekt de tafel. Wie Sofia kent, weet dat eenwielers voor haar belangrijk zijn, dus die spelen de hoofdrol. Sofia gebruikt diverse circustechnieken en zingt live in het Jiddisch. Aan tafel dus en je weet nooit wie er nog meer langskomt.
Eerder dit jaar won Sofia met Eters een prijs tijdens het wonderschone “Circus got Talent”, de grootste circus-talentenjacht in Nederland. Ze speelde Eters voor een volle schouwburg in Leeuwarden.
Na vier dagen heftige pijn, kon ik vandaag terecht bij specialisten. Ze hadden goed nieuws en slecht nieuws.
Eerst maar het goede nieuws
Er is geen medische ingreep nodig, want de aandoening is mechanisch. Het gaat om spieren en de ruggengraat. De pijn zit onderin mijn rug met uitstraling naar de voorkant van één been, maar ontstaat hoger in het lichaam.
Het slechte nieuws
Ik mag de komende tijd niets volledig belasten. Maximaal tot ’80 %’ zoals een therapeut zegt. Iedereen die bij een voorstelling van me is geweest, die weet dat ik dan niet kan spelen. Nog los van het feit dat ik op dit moment niet kan lopen, laat staan een olievat kan tillen (Oscar en Oma Rozerood), een brug doen (Zij zagen Oorlog), uit een bed kan rollen (Oscar en Oma Rozerood), op mijn knieën kan vallen (Zij zagen Oorlog), etc. Met andere woorden: alle theatervoorstellingen die tot medio juni gepland zijn moet ik helaas verplaatsen.
Dank iedereen voor alle lieve wensen. Een speciaal woord van dank ook aan de behulpzame gasten in het logegebouw van de Loge “Sint Lodewijk” in Nijmegen. In het bijzonder wil ik Nicole bedanken voor de ultieme tip over hoe te liggen met die rugpijn. Het spijt me dat ik na de voorstelling niet in staat was tot een nagesprek.
Mijn excuses ook aan de gasten die uitkeken naar één van beide of zelfs beide voorstellingen op 5 mei in Zwolle. Het lukte gewoon echt niet. We plannen nieuwe data voor de voorstellingen, zodra er zicht is op herstel.
Tot slot wil ik de ploeg van Wresinski Theater bedanken voor de warmte, het begrip en het zoeken naar alternatieve mogelijkheden na het uitvallen van het 5 mei programma. En ook aan de keukenbrigade van Wresinski die al veel had voorbereid voor het buffet-diner dat op 5 mei tussen de voorstellingen gepland was.
Met mij gaat het inmiddels een heel klein beetje beter. Maar echt fraai is het nog niet. Ik kan een beetje lopen, maar niet staan of zitten. Maandag gaan er specialisten mee aan de slag gaan en ik ben zeer benieuwd wat dat gaat brengen.
Dankzij de methode ‘Nicole’ kan ik slapen. Ik weet niet wat ik anders had gemoeten.
