Dokter Kurt Reuben tekent met houtskool de Madonna en het kind. Uit het evangelie van Johannes haalt hij de tekst: “Licht, liefde, leven.” Hij hangt de tekening op in een bunker. De Madonna met het kind wordt een bedevaartsoort voor vele Duitse soldaten.
Het is december 1942. Een deel van het Duitse leger viert Kerstmis in Stalingrad. Diep in de USSR zijn ze al een paar weken omsingeld door het Rode Leger. Temperaturen zijn diep onder nul. Eten is schaars. De hoop op redding neemt per dag af. Met spiritualiteit, kameraadschap en muziek houden ze de moed erin.
In delen van de stad zitten de strijdende partijen heel dicht op elkaar. Dan zijn linies gescheiden door een straat of steeg. Soms slechts door een plafond. De ene partij bezet dan de kelder en begane grond. De andere partij huist in de verdiepingen daarboven. Ondank de strijd, zingen ze rond kerst her en der met elkaar liederen en n er is zelfs een geval bekend waar Russen en Duitsers canon zingen.
De tekening van de Madonna en het kind wordt met één van de laatste vliegtuigen uit de stad geëvacueerd. Dat lot wacht niet dokter Reuben, die gevangen wordt genomen door de Sovjets.
In gevangenschap tekent hij nogmaals zo’n Madonna. Hij overlijdt in een kamp in januari 1944.
Oscar en Oma Rozerood ontwikkelde ik als voorstelling toen alle theaters in 2020 en 2021 langdurig dicht waren en ik ‘Zij zagen Oorlog’ uitsluitend via een internetstream kon spelen. Oscar en Oma Rozerood was mijn tunnel terug naar de wereld waarin mensen elkaar weer mochten ontmoeten en theaters en cafés weer gewoon open zouden zijn, want het leven is een gek cadeau (aldus Eric-Emmanuel Schmitt).
Muziektheatervoorstelling Naar Berlijn
Helaas duurde dat veel langer dan we met zijn allen hadden verwacht en daarom begon ik te werken aan de volgende voorstelling: Naar Berlijn. Het idee was een muziektheatervoorstelling waarin ik geacteerd vertelde en zong over de Tweede Wereldoorlog in Oost-Europa. Een voorstelling over de onmetelijke offers die de bevolking daar moest maken, maar die de misdaden van het Rode Leger niet zou negeren.
Try-outs van ca 45 minuten speelde ik op 4, 5, 6, 9 en 10 mei 2021 voor internetstreams vanuit oa. In de Buurt, Odeon Cultuurhuis en de Koningstheateracademie In het half jaar daarna werkten we ideeën uit voor licht en special effects. Ik vond dat ik goed op weg was en reacties van kijkers bevestigden dat ook. Ik voorzag de voorstelling in 2022 af te kunnen ronden, zodat ie in 2023/2024 wellicht de theaters in zou kunnen.
Tanks aan de grens: voorstelling van koelkast naar shredder
Toen begon Rusland met het bewapenen van de grensstreek met Oekraïne. Het betekende het voorlopig einde van dit project. Geen haar op mijn hoofd dacht er aan om deze historische voorstelling te spelen zolang er tanks langs de grens met Oekraïne stonden.
Op de dag dat licht- en audio-installaties werden afgeleverd voor mijn toernee langs bevrijdingsevenementen met ‘Zij zagen Oorlog’, viel Rusland mijn geboorteland Oekraïne binnen. Ik besloot om de opbrengsten van de hele toernee te doneren aan Oekraïense weeskinderen. De vaste lezers van deze site en mijn nieuwsbrief weten daar alles van. Maar wat jullie niet weten is dat ik toen ook besloot om ‘Naar Berlijn’ definitief te archiveren.
Risico van het maken van theater met een boodschap
Soms achterhaalt de realiteit de situatie op toneel. Dan kun je niets anders dan je daaraan over te geven. Een show schrappen doet heel veel pijn, maar is het risico van het vak, de consequentie van het maken van theater met een boodschap.
Wat dat betreft ben ik ontzettend blij dat ik op dit moment Oscar en Oma Rozerood in theaters kan spelen. “Het leven is een gek cadeau”, zegt Oscar op een gegeven moment, “…. een lening die je probeert waar te maken.” Die mooie filosofische benadering dwingt me om scherp te blijven en voorkomt dat ik verdwaal in de ellende aan de andere kant van Europa.
Via mijn website vraagt iemand hoeveel tijd er zit in het ontwikkelen van de voorstelling. Eerder werd die vraag me al op Facebook gesteld. Het is een voor de handliggende vraag, waarop ik een uitvoerig antwoord beloofd heb: hoe gaat het er achter de schermen aan toe?
Idee
Alles begint met een idee en dat ontstaat doordat een verhaal me grijpt of een situatie me raakt. Die inspiratie kan overal vandaan komen. In het geval van ‘Zij zagen Oorlog’ is dat de gedachte van ergens te wonen en er volledig bij te horen, maar dan toch je land uit te moeten omdat een klein deel van de mensen om je heen dat wil en de rest daar niet tegen ageert.
Verkennen en ontdekken
Als zo’n idee echt gaat leven, dan ga ik daarmee aan de slag om het vorm te geven. Ik heb daar via allerhande opleidingen een pallet aan tools en technieken voor geleerd. Ik put zelf vooral uit Meisner Technique en Grotowski. En hoewel dat vooral Amerikaanse technieken zijn, leerde ik ze in Den Bosch, want daar zit de Meisner Academie. Ik werk grof een eerste karakter uit en zoek wat de persoon drijft en zoek zo mijn weg.
Van verhaal naar vorm
Dat proces zit in mijn hart en hoofd en groeit uit naar ‘actie op de vloer’ waar direct meer mensen bij betrokken zijn. In eerste instantie een regisseur, in dit geval Paul Dekker.
We zijn dan niet bezig met een voorstelling, maar gewoon met een verhaal. Dat heeft een bepaalde spanningsboog en emotie en lengte. We zijn dan actief bezig met het invullen van witte vlekken en zo onstaat er langszaam een vorm van iets dat een voorstelling kan worden.
In de ontwikkeling zijn we dan halverwege, maar tijdstechnisch is het hooguit een kwart. Eerder nog minder. Hoelang deze periode duurt kan ik niet zeggen, want dat is afhankelijk van het verhaal en de rijping.
In aanloop naar ‘Zij zagen Oorlog’ duurde deze periode enige maanden, maar voor mijn andere voorstelling was het idee er direct toen ik een boek las.
Niet alleen
Uiteindelijk ontwikkelen Paul en ik zo een voorstelling en als dat voor 90% staat, gaan we finetunen: choreography, emoties, stem, uiterlijk, kleding, muziek, licht en eventuele effecten. Daarvoor kan ik leunen op een vast team van mensen waar ik meerdere voorstellingen en andere projecten mee heb gedaan. Samen brengen we de voorstelling dan naar een moment dat we hem als ruwe try-out kunnen laten zien aan een select gezelschap van kijkers.
Van showcase naar try-out
Die eerste ruwe versie noemen we een showcase. De feedback die we krijgen koppelen we aan onze eigen ervaring en de ideeën die we nog hadden, of de ambities die nog in de pipeline zaten. Zo werken we toen naar een eerste echte try-out met publiek.
De feedback van de try-outs verwerken we, inclusief onze ervaringen met audio, licht, etc. Dat allemaal leidt tot optimalisaties, cq. verbeteringen op weg naar de première.
Twee concrete voorbeelden in de tijd
Aan ‘Zij zagen Oorlog’ ontwikkelden we nagenoeg heel 2019. Ik speelde een aantal showcases aan het einde van het jaar, om begin 2020 vervolgens twee grote try-outs te spelen in België. In februari speelde ik nog drie try-outs in Nijkerk en Hoevelaken en in mei zou ‘Zij zagen Oorlog’ in premiere gaan. Dat lukt door corona-maatregelen helaas niet, dus de première werd opgeschoven naar september 2020.
‘Zij zagen Oorlog’ speelde ik vervolgens tientallen malen voor publiek en die voorstelling speel ik ook in 2022 nog. Tot en met 9 mei sta ik ermee in theaters of bij bevrijdingsherdenkingen (ook in 2023 en 2024 trouwens).
Op 9 juni 2022 gaat mijn nieuwe voorstelling in première. Het idee daarvoor ontstond najaar 2020 toen ik een boek las. Het ruwe ontwerp voor de voorstelling maakte ik met regisseur Paul Dekker tot de herfst van 2021. In de zomer speelde ik in de betuwe in een tent een stuk voor een aantal vrienden. Het voelde goed en de feedback was positief, dus we besloten de rechten te verwerven en daarna hebben we de voorstelling doorontwikkeld.
Eind december 2021 speelde ik een showcase van ca. 20 minuten. Additionele showcases vervielen omdat er wederom sprake was van een lockdown. Op 9 juni gaat de voorstelling in première en het spreekt voor zich dat ik hem voor die tijd nog wel ergens als een grote try-out speel, maar op dit moment is dat nog onduidelijk.
15 maanden
Nu ik zo op beide processen terugkijk, constateer ik dat ik in beide gevallen zo’n 15 maanden aan de voorstelling heb gewerkt voordat hij in zijn geheel ergens het theater in ging. Ondanks dat het vertrekpunt van beide producties heel anders is en ze in de uitvoering totaal niet op elkaar lijken.
Zo sprak de Minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport en tevens viceminister-president. “Je hoeft niet naar het theater en je kunt ook een DVD opzetten.” Ik moest het me niet persoonlijk aantrekken aldus de Minister, want een dagje zonder kunst of cultuur moet kunnen. Zijn uitspraak deed me terugkijken op zijn “dagje zonder kunst of cultuur”, wat in realiteit ruim een jaar is.
Een jaar waarin een sector effectief om zeep geholpen werd, duizenden mensen hun baan verloren en tienduizenden vrijwilligers thuis kwam te zitten. Een jaar waarin het met vaccineren niet wil vlotten en er vanuit de overheid zoveel gegoocheld wordt met cijfers dat Hans Klok er moedeloos van wordt en Peter R. de Vries het spoort bijster is. Een jaar dat de Minister, naar eigen zeggen en volledig doorbetaald, “voor geen goud had willen missen”.
Weet u Meneer De Jonge, ik zal u eens een paar dingen over mijn jaar vertellen.
2020 beloofde grandioos te worden. We hadden diverse try outs gepland voor de eerste vier maanden, een première op bevrijdingsdag in Utrecht en aansluitend voorstellingen in theaters door heel Nederland en Vlaanderen om mijn werk te tonen aan het grote publiek. Ik heb er twee jaar lang, 6 uur per dag aan gewerkt, samen met mijn regisseur Paul Dekker. De try outs in Antwerpen en Zundert (BE) en Den Bosch en Nijkerk (NL) gingen geweldig en ik was er helemaal klaar voor. En toen kwam die eerste lockdown zo net voor die première, een mokerslag na die twee jaar van bikkelen.
In heel theater- en festivalland was het direct onrustig. Er werden voorstellingen verschoven. Sommige naar een vaste datum een maand of twee later, maar een aantal ook naar ‘ooit’. Theatermedewerkers voerden zware hygiëne-programma’s in, lieten hun ventilatie nakijken en improviseerden drie dubbele in- en uitgangen, zodat toeschouwers elkaar nooit in tegengestelde richting tegenkwamen. Programmeurs waren de hele dag bezig met het aanpassen van hun planning aan de nieuwe realiteit en verplichtingen en in al die hektiek en onzekerheid hadden ze ook nog het fatsoen om mij op een keurige manier te blijven informeren.
Al mijn voorstellingen werden over de vakantie getild, maar de versoepelingen in de zomer gaven deze burger moed. De focus ging op de nieuwe première, gepland voor in de Schouwburg van Zwolle op 9 september en op de voorstellingen die erna geprogrammeerd stonden, oa. Amsterdam, Den Haag, Utrecht (2x), Den Bosch (2x) en Venlo.
In verband met de regelgeving mochten in Zwolle met inachtneming van de anderhalve meter regeling en alle hygiëne-normen maar 30 toeschouwers bij de premiëre zijn. Om die ruimte te kunnen garanderen verschoof Zwolse Theaters mijn voorstelling naar een grotere zaal en stelden ze voor om een dubbele voorstelling te spelen en zo geschiedde het en konden binnen de normen ca. 90 mensen van die voorstelling genieten (ipv. 2 x 300).
Vlak daarna werden maatregelenen verscherpt en ging de samenleving langzaam weer helemaal op slot. Het was allemaal ad hoc en zonder een heldere horizon. En met wisselende communicatie, waarbij minsters, RIVM-medewerkers en OMT-leden elkaar over genomen maatregelen zo vaak tegenspraken dat er werkelijk niemand meer een touw aan het beleid kon vastknopen.
De theaters werden geconfroneerd met een onwerkbare situatie. U presenteerde geen lange termijnvisie, waardoor er niets vast geprogrammeerd kon worden. ZZP-kunstenaars en technici kwamen terecht in een uitzichtloze tunnel zonder publiek en inkomen. Niet voor een dag, maar al ruim een jaar.
Het zijn de programmeurs die naast de 5-sterren planningspuzzel die u ze heeft opgelegd, ook nog de mentale opvang van artiesten en techneuten die teleurstelling op teleurstelling moeten incasseren ‘erbij’ doen en producenten die perspectief moeten zien te bieden in het moeras waar u vanaf de oever pedant uw nieuwe schoenen toont.
De aangescherpte richtlijnen maakten het voor veel theaters, ondanks keihard werken van hun vrijwilligers en crew, nagenoeg onmogelijk om nog een voorstelling te draaien. Ik heb het geluk dat ik solo speel en een kleine technische ondersteuning nodig heb, waardoor ik eind vorig jaar nog 4 keer in Den Bosch kon spelen en een dag voordat de huidige lockdown alles dichtgooide een grandioze voorstelling had in Theater De Garage in Venlo, nu ruim 5 maanden geleden.
Wij besloten daarna niet bij de pakken neer te zitten en ‘streaming’ uit te proberen. Eerst met één camera en later met wat meer. Geluid bleek een uitdaging en dus moest ik alsnog versterkt spelen. Het was klooien en pionieren van mijn spaargeld, maar in een reeks van gratis voorstellingen kregen we het onder controle.
Het gaf me energie om te werken aan mijn derde solo-programma. In ‘De Pelgrim’, mijn eerst solo, ging ik op zoek naar de ziel, ‘Zij zagen Oorlog’ gaat over mensen die in moeilijke tijden beslissingen moeten nemen en geconfroneerd worden met de consequenties van die beslissing en daar soms niet goed mee om weten te gaan. U zou zeggen dat dit over u gaat, maar dat is niet het geval. En in mijn nieuwe solo ga ik op zoek naar de schoonheid van leven. https://player.vimeo.com/video/371026615
Langzaam groeide ik in een nieuw ritme waarin ik het repeteren en ontwikkelen van ‘Leven’ (werktitel) combineerde met het spelen voor een stream. En gaandeweg bedacht en ontwikkelde ik samen met mijn producent een educatief programma met Liederen en vertellingen: Naar Berlijn!
De toneelwereld worstelde zich naar online en natuurlijk missen we daar de live interactie met het publiek. Maar het is niet alleen kommer en kwel, want veel professionele Amerikaanse, Engelse en Canadese opleiders besloten hun trainingen online te geven, waardoor ik plots toegang heb tot grandioze opleidingen waarvoor ik anders naar New York, London of Toronto had moeten verhuizen.
En andersom vonden ze mij als specialist ‘Archetype Theater’ ook en werd ik gevraagd om via Zoom voor de Meisner Toneelacademie bewegingsworkshops te verzorgen voor acteurs in Nederland en Vlaanderen en later zelfs voor Meisner Taiwan.
Mijn dochter (2010) ontwikkelde zich op eigen initiatief van een ‘manus van alles’ tot mijn vaste theatertechnicus die tijdens ‘Zij zagen Oorlog’ heel precies 65 audio-cues schuift en me helpt bij het repeteren van teksten en liederen. En voor ‘Naar Berlijn’ vertaalde ze 13 liederen vanuit het Russische naar Nederlands en combineert ze 7 audiocues met 3 camera’s die ze voor een stream doorlopend schakelt.
Toen werd het mei.
Op 1 mei, De dag van de Arbeid, speelde ik mijn liederen voorstelling in het prachtige en warme Odeon Cultuurhuis in Oost-Drenthe. Het theater was leeg, maar de voorstelling werd live gestreamd en opgenomen om op 4 mei onderdeel te zijn van het programma Dodenherdenking.
Op 4 mei speelde ik na de Nationale Dodenherdenking ‘Zij zagen Oorlog’ wederom in een leeg theater, maar live voor heel veel online toeschouwers. Passender kan haast niet en het was een beladen voorstelling.
Bevrijdingsdag vierde ik in een leeg café In de Buurt in Zwolle, waar de eigenaren liever live toneel voor een stream toonden dan uw DVD’tje. Ik speelde de voorsteling daar maar liefst twee keer.
En op negen mei speelde ik ter ere van de viering van ‘de Dag van de Overwinning’ een dubbele voorstelling vanuit een theater in Den Bosch.
Het was een indrukwekkende periode. Dat kwam niet door al die lege stoelen en krukken of verlaten zalen, of door Dodenherdenking, maar door de verhalen van die theaterdirecteuren en kroegbazen over hun worstelingen omdat ze hun levenswerk grondig gesloopt zien en het zakelijk misschien niet overleven.
U heeft het over het opzetten van een DVDtje of een dagje zonder museum, bioscoop of theater, maar u lijkt er geen weet van te hebben wat daar aan een wereld achter zit. Hoe een dagje museum of theater kinderen en volwassen de energie geeft om er weer tegenaan te gaan en hoeveel mensen er bij dat proces betrokken zijn.
U bent een clown, een hofnar zoals Jack Pudding en Marry Andrew, die in de middeleeuwen op straat het volk moesten vermaken om kwakzalvers aan meer klanten te helpen. Ik ben er alleen nog niet uit of de charlatan waar u voor werkt luistert naar de naam Rutte of Pfizer.
Weet u wat u moet doen Minister De Jonge? U moet het theater in met uw dolkomische act. De mensen lachen zich dood (Vrij naar Borchert).
Deel dit:
Educatieve voorstelling Naar Berlijn richting scholen en festivals
De voorstelling “Naar Berlijn” neemt de toeschouwer in 13 live gezongen en geacteerde historische liederen mee terug naar de tweede wereldoorlog in het oosten van Europa. Ksenia begeleidt zichzelf tijdens de zang op gitaar en Roy van Veen zorgt voor historische duiding en verzorgt een voor- en nagesprek. De Russischtalige liederen en vertellingen beschouwen diverse aspecten van oorlog in dat kolossale land en worden met de vertalingen en vertellingen in perspectief gezet.
In Nederland vieren we vrijheid op 5 mei, terwijl de rest van de westerse wereld de overwinning op de Duitsers herdenkt met het vieren van VE-Day op 8 mei. In Oost-Europe herdenken ze het op 9 mei en noemen ze dat de Dag van de Overwinning.
Ksenia speelt op de Dag van de Overwinning twee voorstellingen in dat thema. Als matinee een educatieve voorstellingen met Russische liederen, vertalingen en vertellingen. En ‘s avonds haar theatersolo ‘Zij zagen Oorlog’. Beide zijn gratis via een live-stream te volgen. Details vindt u hier.
