In Nederland maakte ik kennis met de tweede wereldoorlog in West-Europa toen mijn man Oorlogswinter van Jan Terlouw voorlas aan onze dochter en mij. Het verhaal over de 16-jarige Michiel toont alledaagse situaties in tijd van oorlog. Meesterverteller Terlouw maakte met Oorlogswinter diepe indruk op me en ik was ontroerd dat ik hem in Zwolle de hand mocht schudden.

Leven in Nederland ging zijn gangetje

In de USSR groeide ik op met verhalen over de Grote Patriottische Oorlog, zoals die verschrikking in de Sovjet-Unie heet. Dat waren niet alleen heldenverhalen en propaganda. Er zijn ook hele goede verhalen geschreven door geweldige Sovjet-schrijvers. Schrijvers die niet onderdoen voor Jan Terlouw, zoals Boris Polevoy en Lev Kassil.

Het boek Oorlogswinter leerde me het verschil tussen de oorlog in West-Europa en die in het oosten. Tijdens de bezetting ging het leven hier in Nederland eigenlijk gewoon zijn gangetje. Winkels waren open, net als cafés en scholen. Het was niet zoals voor de oorlog, maar er was een min of meer normale omgang tussen de Duitse bezetter en het Nederlandse volk.

Totale vernietiging in het oosten

Hoe anders was dat in de Sovjet-Unie! In bezet gebied bestond geen relaxed leven. Er was geen normale relatie tussen de bevolking en de bezetter. Winkels, cafés en scholen waren niet open, omdat hele dorpen werden platgebrand.

Waar openlijke strijd in Nederland na de meidagen van 1940 verdween, bleef het bezette gebied in de Sovjet-Unie een strijdtoneel. Het aanvalsfront schoof weliswaar steeds meer op naar het oosten, maar het achterland bleef belangrijk voor voorraden. Om die wegen en spoorlijnen te beschermen tegen die ruim 100.000 Sovjet-verzetstrijders (partizanen) zetten de nazi’s SS-eenheden in, die met extreem bruut geweld optraden tegen de lokale bevolking. Nederland herdenkt terecht de razzia van Putten. In de Sovjet-Unie heeft elke streek zo’n moordpartij herhaaldelijk meegemaakt. Dat maakt dat er in het oosten van Europa heel anders over de tweede wereldoorlog wordt gedacht dan hier in het westen.

Ervaringen Oost-Europa ondergewaardeerd in het onderwijs

Dat verschil in beleving en de effecten daarvan is in het onderwijs in Nederland ondergewaardeerd. Hier kijken we liever naar Amerika, dan naar de grote landen in Europa. We hebben meer interesse in de voorrondes van de Amerikaanse presidentsverkiezingen, dan in de actuele relatie tussen Duitsland en Rusland. Of tussen Polen en Rusland. Ogenschijnlijk onschuldige uitspraken van Westerse politici leiden daardoor gemakkelijk tot pijn, verdriet en woede in Oost-Europa.

In 2020/2021 maakte ik een theatervoorstelling over dat verschil. Naar Berlijn heet de muziek-theatervoorstelling die het verhaal vertelt vanuit het oogpunt van de mens op straat. Het is een voorstelling over de gruwelen van oorlog en de impact ervan op gezinnen en families. Dat bepaalt vandaag nog de geest van types als Poetin en mensen die hem – ondanks alles – nog steunen, maar ook die van onze NAVO bondgenoten in Polen en Hongarije.

Theatervoorstelling Naar Berlijn werd geboren …. en gecanceld

Op zoek naar een goede vertelvorm deed ik een serie try-outs in corona-tijd. Een toertje dat begon in het Zwolse Café In de Buurt, dat ik voor de gelegenheid mocht ombouwen tot een klein theater. Toen de voorstelling eind 2022 gereed was, hing oorlog tussen Rusland en Oekraïne in de lucht en stelde ik de première van Naar Berlijn uit.

Ik archiveerde de voorstelling Naar Berlijn toen Rusland de oorlog met Oekraïne begon. Niet omdat het thema onbelangrijk is. Het tegendeel is waar. Maar nu het geboorteland van mijn vader dat van mijn moeder (en mij) aanvalt, kan ik zo’n voorstelling emotioneel niet aan.

Toch moet het een keer verteld worden. Want wat daar in (en rond) de jaren ’40 gebeurde vormt generaties Russen, Wit-Russen en Oekraïners. De ellende in West-Europa is internationaal erkend. De totale vernietiging in met name de USSR wordt nog weleens gebagatelliseerd. Dan wordt er bijvoorbeeld gesteld dat een mensenleven in de Sovjet-Unie geen waarde heeft. Hoe denk je dat zo’n oordeel overkomt bij alle families die mensen verloren hebben? Nederland kende één hongerwinter, het Europese deel van de Sovjet-Unie leed 4 jaar honger.