Ze werd geboren in het jaar dat Stalin, na de dood van Lenin, in de USSR de macht grijpt. En ze overleed eergisteren in het Rusland onder Poetin. Mijn oma was de vleesgeworden veerkracht, een baken van optimisme en mentaal scherp tot de laatste adem.
Mijn oma overleefde de tweede wereldoorlog in het toenmalige Leningrad. Ze maakte de belegering van 900 dagen in de stad mee. Ze hielp bij het bouwen van de verdedigingswerken en beschermde de stad in de nacht tegen brandbommen. In dit artikel schrijf ik daar iets meer over.
Haar wijsheid en haar verhalen over die verschrikkelijke oorlog zorgden ervoor dat ik de theatervoorstelling “Zij zagen Oorlog” maakte. Ze maakte in die 900 dagen gruwelijke dingen mee. Ze zag ook wat mensen elkaar aandeden in de strijd om te overleven. Oorlog is niet zwart of wit, het is gewoon mensenwerk.
Ze wordt komende week begraven in haar geliefde stad. Ik ben daar helaas niet bij, vanwege mijn vlucht ooit uit de USSR en mijn activiteiten nu voor OekraĂŻne in Nederland. Er is een risico dat ik bij in-reizen wordt opgepakt en de Nederlandse overheid kan (logischerwijs) mijn veiligheid dan niet garanderen.
Wat blijft zijn de herinneringen, zoals in bijgaande foto’s en deze film over haar appelboom.
Ook in 2023 en 2024 speel ik âZij zagen Oorlogâ om geld in te zamelen voor OekraĂŻne. In samenwerking met MyZwolle werken we aan de heropbouw van Lukashivka, een dorp tussen Kiev en de Russische grens. De eerste voorstellingen spelen we in samenwerking met het Apostolisch Genootschap en zijn in Harderwijk en Nijmegen. 100% van de opbrengsten van de voorstellingen komt tegen goede aan de wederopbouw van Lukashivka.Â
Over Lukashivka
Kiev ligt op 250 km van de grens met Rusland en halverwege vind je Lukashivka. Toen Rusland in februari 2022 OekraĂŻne binnenviel was de aandacht gericht op de grote steden, zoals Tsjernihiv. De lokale bevolking dacht dat de oorlog aan de kleine dorpen voorbij zou gaan en vluchtte massaal het platteland op. Het aantal inwoners van Lukashivka groeide van 290 inwoners voor de oorlog tot bijna 1000.
Het Russische leger liet het platteland niet links liggen, maar viel met veel geweld het dorp binnen. In de historische kerk bouwde ze bovendien haar regionale hoofdkwartier.
Ze hielden vreselijk huis in het dorp. Mensen werden opgepakt en gemarteld. Huizen en boerderijen werden eerst geplunderd en daarna vernietigd. Dat lot onderging ook de school, het buurthuis en de kerk.
Na 30 dagen werd de Russische agressor verdreven. Wat bleef was een vernietigd dorp, ontdaan van haar spirituele en educatieve hart.
Voor MyZwolle zamelen we geld in voor de herbouw van een gemeenschapshuis. Een plek om samen te komen, om samen te leren en muziek en theater te maken. Een gemeenschapshuis voor iedereen, in een vrij en vredig OekraĂŻne.
Veel mensen verbazen zich over de uiteenlopende rollen die ik speel en zo kort achter elkaar. Zelfs door elkaar, zoals bij mijn theatervoorstelling Oscar en Oma Rozerood. Dat is ook zo. Maar acteren is mijn werk, want Ksenia is actrice.
550 kilometer voor 420 minuten optreden
Afgelopen weekend speelde ik op vrijdag âZij zagen Oorlogâ in het Nationaal Onderduikmuseum in Aalten. Op zaterdag speelden we voor het eerst âEen Poppenhuisâ. En zondag speelde ik drie keer 45 minuten uit mijn muziektheatervoorstelling âArum dem Fayerâ. De rollen zijn heel verschillend, maar ik heb daar een serieuze opleiding voor genoten en train er iedere dag voor.
Vakmensen leren iedere dag
Maar dat is niet anders voor een timmerman of vrachtwagenchauffeur. Als je iemand een kozijn ziet plaatsen, dan lijkt het zo simpel. Maar als je het een keer zelf probeert dan begrijp je hoe complex het is om bv een deur goed af te hangen. Geen situatie is hetzelfde. Ook al die vakmensen leren iedere dag bij.
En ik doe het allemaal niet alleen, want ik heb een regisseur die me helpt. En een zangcoach, diverse taal-adviseurs en bewegingsdocenten. Een componist maakt alle muziek voor me, op maat. Daarnaast doe ik in losse gevallen vaak een beroep op andere specialisten zoals bijvoorbeeld historici en literatuurwetenschappers. In een weekend maak ik vaak veel kilometers en ik ben heel blij dat ik zelf niet meer hoef te rijden.
Verplicht aan al die vrijwiligers
En tot slot speel ik bijna altijd op locaties die in de lucht worden gehouden door vrijwilligers. Dat geldt voor alle musea, theaters en festivals. Zonder die mensen die vrijwillig hun tijd investeren zouden al die nuttige plekken niet bestaan en zou de bezoeker niet kunnen genieten van mijn theater, muziek en voorstellingen. Aan al die vrijwilligers en mensen die me helpen, ben ik het verplicht om mijn werk als acteur te doen en wel zo goed mogelijk.
Deel dit:
Wat hebben we aan onze vrijheid als we moeten leven in haat?
Vrijheid begint pas als iedereen gelukkig is. De woorden zijn van de jonge Nadja, die in Leningrad woont en filmster wil worden. Mijn Russische oma zou ze ook gezegd kunnen hebben. De tweede wereldoorlog maakt een einde aan Nadjaâs ambitie. De stad wordt omsingeld en uitgehongerd. Nadja overleeft het niet. Haar jeugdvriend Boris Makarenko redt haar dagboek en deelt de inhoud met Jaap ter Haar die daar het aangrijpende jeugdboek âBorisâ op baseert.
Mijn oma overleefde 900 dagen Leningrad
Mijn Russische oma was 17 toen de oorlog uitbrak. Ook zij maakte de belegering van Leningrad mee. Zij beleefde vreselijke dingen, maar overleefde de oorlog. Ze is inmiddels bijna 100 en woont nog altijd in de stad die haar zo lief is en die we nu kennen als Sint-Petersburg.
Mijn oma woonde en werkte de gehele oorlog in die grote stad Leningrad. Eerst moest ze loopgraven helpen aanleggen. En bunkers bouwen. Daarna werd ze ingedeeld bij de brandweer. Iedere nacht liep ze op daken van belangrijke gebouwen met een riek en een emmer zand. Het was haar taak om niet ontplofte brandbommen van het dak te wippen, zodat ze beneden geruimd konden worden. De stad lijdt 872 dagen honger. Er overlijden miljoenen mensen. De laatste 200 dagen van de oorlog moet mijn oma lijken naar de crematoria brengen om plagen te voorkomen. Ze zag wat mensen elkaar aandeden om die barre tijd te overleven.
Boris van Jaap ter Haar
Tot de Russische inval in OekraĂŻne bezochten we haar jaarlijks. We reisden veelal met de trein. Dan namen we in Talinn de veerboot naar Helsinki. Daar pakten we de hogesnelheidstrein naar Sint-Petersburg. Tijdens de reis van 2009 las mijn man âBorisâ voor aan mijn dochter en mij.
In hotelkamers, op de veerboot en in treinen beleefden we de aangrijpende avonturen van Boris en Nadja. Het maakte diepe indruk op ons. In de stoptrein naar haar huisje net buiten Sint-Petersburg lazen we huilend het slot en aan de laatste zin denk ik vaak terug: Wat hebben we aan onze vrijheid als we moeten leven in haat?
Voor mijn beide oma’s
De theatervoorstelling âZij zagen Oorlogâ is opgedragen aan mijn beide omaâs die in de USSR de tweede wereldoorlog overleefden. Mijn Joodse oma uit Charkiv kon tot haar dood het Duits niet horen. Mijn Russische oma uit Leningrad heeft het grootste mededogen met de Duitsers.
In Nederland maakte ik kennis met de tweede wereldoorlog in West-Europa toen mijn man Oorlogswinter van Jan Terlouw voorlas aan onze dochter en mij. Het verhaal over de 16-jarige Michiel toont alledaagse situaties in tijd van oorlog. Meesterverteller Terlouw maakte met Oorlogswinter diepe indruk op me en ik was ontroerd dat ik hem in Zwolle de hand mocht schudden.
Leven in Nederland ging zijn gangetje
In de USSR groeide ik op met verhalen over de Grote Patriottische Oorlog, zoals die verschrikking in de Sovjet-Unie heet. Dat waren niet alleen heldenverhalen en propaganda. Er zijn ook hele goede verhalen geschreven door geweldige Sovjet-schrijvers. Schrijvers die niet onderdoen voor Jan Terlouw, zoals Boris Polevoy en Lev Kassil.
Waar openlijke strijd in Nederland na de meidagen van 1940 verdween, bleef het bezette gebied in de Sovjet-Unie een strijdtoneel. Het aanvalsfront schoof weliswaar steeds meer op naar het oosten, maar het achterland bleef belangrijk voor voorraden. Om die wegen en spoorlijnen te beschermen tegen die ruim 100.000 Sovjet-verzetstrijders (partizanen) zetten de naziâs SS-eenheden in, die met extreem bruut geweld optraden tegen de lokale bevolking. Nederland herdenkt terecht de razzia van Putten. In de Sovjet-Unie heeft elke streek zo’n moordpartij herhaaldelijk meegemaakt. Dat maakt dat er in het oosten van Europa heel anders over de tweede wereldoorlog wordt gedacht dan hier in het westen.
Ervaringen Oost-Europa ondergewaardeerd in het onderwijs
Dat verschil in beleving en de effecten daarvan is in het onderwijs in Nederland ondergewaardeerd. Hier kijken we liever naar Amerika, dan naar de grote landen in Europa. We hebben meer interesse in de voorrondes van de Amerikaanse presidentsverkiezingen, dan in de actuele relatie tussen Duitsland en Rusland. Of tussen Polen en Rusland. Ogenschijnlijk onschuldige uitspraken van Westerse politici leiden daardoor gemakkelijk tot pijn, verdriet en woede in Oost-Europa.
In 2020/2021 maakte ik een theatervoorstelling over dat verschil. Naar Berlijn heet de muziek-theatervoorstelling die het verhaal vertelt vanuit het oogpunt van de mens op straat. Het is een voorstelling over de gruwelen van oorlog en de impact ervan op gezinnen en families. Dat bepaalt vandaag nog de geest van types als Poetin en mensen die hem – ondanks alles – nog steunen, maar ook die van onze NAVO bondgenoten in Polen en Hongarije.
Theatervoorstelling Naar Berlijn werd geboren …. en gecanceld
Ik archiveerde de voorstelling Naar Berlijn toen Rusland de oorlog met OekraĂŻne begon. Niet omdat het thema onbelangrijk is. Het tegendeel is waar. Maar nu het geboorteland van mijn vader dat van mijn moeder (en mij) aanvalt, kan ik zoân voorstelling emotioneel niet aan.
Dank iedereen voor alle lieve wensen. Een speciaal woord van dank ook aan de behulpzame gasten in het logegebouw van de Loge “Sint Lodewijk” in Nijmegen. In het bijzonder wil ik Nicole bedanken voor de ultieme tip over hoe te liggen met die rugpijn. Het spijt me dat ik na de voorstelling niet in staat was tot een nagesprek.
Tot slot wil ik de ploeg van Wresinski Theater bedanken voor de warmte, het begrip en het zoeken naar alternatieve mogelijkheden na het uitvallen van het 5 mei programma. En ook aan de keukenbrigade van Wresinski die al veel had voorbereid voor het buffet-diner dat op 5 mei tussen de voorstellingen gepland was.
Met mij gaat het inmiddels een heel klein beetje beter. Maar echt fraai is het nog niet. Ik kan een beetje lopen, maar niet staan of zitten. Maandag gaan er specialisten mee aan de slag gaan en ik ben zeer benieuwd wat dat gaat brengen.
Dankzij de methode ‘Nicole’ kan ik slapen. Ik weet niet wat ik anders had gemoeten.
Tot de zomervakantie speel ik nog tenminste 14 voorstellingen. Tenminste, want specials en festivals staan niet in het overzicht. Ook missen voorstellingen die ik als Nora in ‘Een Poppenhuis’ speel. Een volle agenda en ik speel een mix van voorstellingen: Oscar en Oma Rozerood, Zij zagen Oorlog en Arum dem Fayer.
Op 18 januari 1943 begint de opstand in het Joodse getto in Warschau. Zoân 500 gewapende verzetstrijders voorkomen dat inwoners van het getto werden gedeporteerd. Ze verkiezen een zekere dood in de strijd, boven een weerloze ruiming.
Het verzet verrast de naziâs. Ze staken de ontruiming om versterkingen aan te voeren. Daarbij onder meer een beruchte SS-eenheid die bestaat uit veroordeelde verkrachters en moordenaars. Die voorbereiding duurt drie maanden.
In die tijd bouwen de Joodse verzetsstrijders talloze bunkers met ondergrondse verbindingen. Op de zwarte markt kopen ze tegen woekerprijzen nog een aantal wapens. Ze krijgen geen hulp van buiten.
Op 19 April vallen de naziâs met groot materieel aan. De intensiteit van het verzet is enorm. Met artillerie schieten de nazi’s daarom van afstand het getto plat. Soldaten steken daarna de resten in de brand. Tunnels en bunkers vernietigen ze met. Desondanks weten kleine groepen strijders het tot 16 mei vol te houden.
13.000 Joden verliezen tijdens de opstand hun leven. 40.000 worden er naar vernietigingskamp Treblinka gestuurd.
In 1949 openen overlevenden op een heuvel bij Arce in IsraĂ«l het Ghetto Fightersâ House. Daar vind je een zeer informatieve tentoonstelling over deze opstand. De tentoonstelling is gebaseerd op ooggetuigenverklaringen, inclusief bijdragen uit dagboeken en brieven. Er is ook een speciale kinderafdeling die ten doel heeft de Holocaust op een begrijpelijke manier uit te leggen aan jonge mensen vanaf 10 jaar oud.
Opdat we nooit vergeten.
Deel dit:
Een kruising tussen een flipperkast en een achtbaanÂ
2022 begon goed, maar veranderde snel in een nachtmerrie waar ik me even geen raad mee wist. De bittere realiteit van een hele grote oorlog in Europa torpedeerde mijn zo zorgvuldig geplande bevrijdingstoer. Het jaar voelde als een kruising tussen 2022: een kruising tussen een flipperkast en een achtbaanÂ
Even terug naar 2020
Twee jaar had ik gewerkt aan mijn solovoorstelling âZij zagen Oorlogâ. Na diverse succesvolle try-outs in âs-Hertogenbosch, Nijkerk en Kalmthout (BelgiĂ«, regio Antwerpen) vond ik dat ik ermee naar het publiek kon. De premiĂšre was gepland op 5 mei 2020 en zou in Utrecht plaatsvinden. Ik keek er enorm naar uit. Het zou er niet van komen, want op 3 mei ging het land op slot en zo gooide de eerste Corona-lockdown roet in het eten.Â
Onzekerheid troef
Wat volgde was een half jaar vol onzekerheid. Niemand in theaterland wist waar we aan toe waren. Corona-regels maakten het voor theaters onmogelijk om een voorstelling voor veel publiek te laten spelen. Een aantal locaties ging dicht tot er helderheid was en de plekken die net na de zomer open gingen konden onmogelijk iedere artiest programmeren.Â
Uiteindelijk speelde ik een dubbele premiĂšre in de Schouwburg in Zwolle. Dankzij Sander, waarvoor ik hem nog altijd intens dankbaar ben.
Daarna volgde een korte toer die eindigde op 23 december 2020 in Venlo. Het was de laatste dag dat er gespeeld mocht worden, want om 00.01 uur ging het land weer volledig op slot.
2021
Overheidsbeleid maakte spelen begin 2021 onmogelijk. Niemand had een idee hoelang die nieuwe lockdown zou duren. Misschien een paar maanden, misschien wel een heel jaar. Ik vroeg me af of ik âZij zagen Oorlogâ ooit zou kunnen spelen.Â
We wilden niet bij de pakken neerzitten en kozen ervoor om twee dagen per maand een theaterzaal te huren en op die dagen âZij zagen Oorlogâ twee keer per dag gratis voor een internet-stream te spelen. Dat deden we maar liefst 6 maanden, dus zo speelde ik de voorstelling 24 keer. Het aantal streams wisselde tussen 4 en 121.Â
Die serie voorstellingen bracht ons routine. Twee keer per maand alle spullen in de auto en ergens opbouwen. Licht programmeren en afstellen, stream-omgeving inrichten en dan twee voorstellingen spelen: een matinee en avondvoorstelling.Â
Internet was kil en afstandelijk, zonder emotionele terugkoppeling van mensen in de zaal. Het was heel hard werken om iedere keer weer op te laden voor die camera. Natuurlijk waren er chats en reacties, maar die lees je pas achteraf. Dat is een schril contrast met een lach of snik in de zaal. Maar ik speelde voor publiek en dat was echt beter dan niets.Â
Tweedeling en polarisatie
De tweede helft van 2021 was emotioneel lastig.
De overheid voerde een corona-bewijs in. Het bewijs was op voorwaarden te verkrijgen en daarmee had je toegang tot faciliteiten, zoals het theater. Had je geen bewijs, dan geen toegang. We begrepen de afweging van de overheid, maar konden ons niet vinden in de tweedeling die aangejaagd werd.Â
In theaterland werken bovendien veel vrijwilligers als gastheer en gastvrouw. De sfeer in de samenleving was al verre van prettig en dat corona-bewijs maakte het er niet beter op. Aan de poort moesten die vrijwilligers behalve tickets nu ook corona-toegangsbewijzen controleren. Dat leverde potentieel lastige of gevaarlijke situaties op en wij vonden dat je vrijwilligers dat niet aan moet willen doen.Â
We kozen ervoor om de rest van het jaar niet te spelen. Dat deed me veel pijn, maar die beslissing voelde (en voelt) goed.Â
Bevrijdingstoer 2022
Het nieuws in het laatste kwartaal van 2021 wees erop dat de samenleving uiterlijk eind februari 2022 open zou gaan voor iedereen. We planden heel zorgvuldig een bevrijdingstoer voor het voorjaar van 2022 langs herdenkingen en vrijheidsvieringen. Het idee ontstond in door gesprekken met de organisatie die jaarlijks in Nieuw-Weerdinge de bevrijding van Noordoost Drenthe door de Poolse 1e Pantserdivisie herdenkt.Â
Na een jaar kilheid van het spelen voor een internetstream, keek ik enorm uit naar die voorstellingen voor echt live-publiek. Eindelijk spelen voor levende mensen in dezelfde ruimte. Ik was zo toe aan de warmte van mensen en normaal contact.
Het liep anders
Op de dag dat ik de spullen voor de tour zou ontvangen viel Rusland OekraĂŻne aan. Ik stond op mijn telefoon te kijken hoe raketten insloegen op het plein waar ik zo vaak met mijn geliefde oma liep, toen de vrachtwagenchauffeur op het raam tikte.Â
Tien minuten later stond ik wezenloos buiten bij twee pallets theatermateriaal: speakers, lampen, decor. De chauffeur uit Lichtenvoorde was vriendelijk, maar ik wist niet wat ik met de situatie aan moest.
Toen werd het me allemaal teveel.Â
Of mijn leven er vanaf hing
Een uur of wat later herpakte ik mezelf. Na overleg met mijn team besloten we de toer te spelen om geld in te zamelen voor OekraĂŻense weeskinderen.
De repetities en een pittig toerschema hielpen me om door de duistere tijd heen te komen. Ik deed veel interviews en ondersteunde diverse festivals en evenementen. Het waren lange dagen met veel reizen en bouwen. Ik speelde of mijn leven er vanaf hing … en misschien was dat ook wel zo.Â
